Jeopolitik dediğimiz bilgi kısmının bence en kısa tarifi, İbn Haldun’a atfedilen “Coğrafya kaderdir” kelamıdır. Kelam konusu tabir her ne kadar Mukaddime’de yer almasa da bu yapıtın satırlarının içinde mündemiç bir tespit olduğu söylenebilir. Tunuslu büyük düşünür devletlerin iktisadi ve askeri imkanlarının ortasında bulundukları coğrafik etrafla sınırlandığı/belirlendiği görüşünü son derece detaylı biçimde açıklamıştır. Düşünürümüze bakılırsa devletler üzerinde yer aldıkları coğrafyanın ve iklim kurallarının müsaade verdiği ölçüde gelişme gösterebilirler. Yani her devlet bu manada “coğrafyasının mahkumu” durumundadır.
“Coğrafya mahkumları” demişken milletlerarası ilgiler uzmanı gazeteci Tim Marshall’ın geçtiğimiz senelerda bütün dünyada satış rekorları kıran bu isimdeki kitabının giriş cümlesi şu biçimdeydi: “Putin dindar bir insan olduğunu dediğine göre herbiçimde geceleri yatmadan evvel dua ederken Yaradana şunu soruyordur: niye Ukrayna’ya biraz dağ serpiştirmedin?” (Tim Marshall, “Coğrafya Mahkumları”, çev. Mert Doğruer, Epsilon, 2018)
Genel olarak coğrafyanın milletlere ne verdiğini, özel olarak ise Ukrayna toprağının Rus jeopolitiği için ne söz ettiğini öğrenmek isteyenler için epey berrak bir kaynak teşkil eden kitabın müellifinin demek istediği şu: Rusya’nın engebesiz yerinin Avrupa’nın düzlüklerine açıldığı bölgede Ukrayna’nın -ve ayrıyeten Moldova’nın- bağımsız bir devlet olarak var olması Rusya’nın zayıf karnıdır ve ötürüsıyla komşularına yönelik saldırganlığı da bu zaafın sonucudur.
Pekala, bu münasebet Rus saldırganlığını yasallaştırır mı? olağan olarak hayır. “Komşumun meskeni düşmanlarımın benim meskenime ulaşabilmesi için elverişli bir noktada yer alıyor” diyerek komşumuzun konutunu yıkmaya hakkımız var mı?
bu biçimde nazaran “Batı dünyası bilmiyor mu Rusya’nın bu hassasiyetini de Ukrayna’nın AB’ye girmesine yahut NATO üyesi bulunmasına yeşil ışık yakıyor” eleştirisi de haklı bir tenkit değil. Ukraynalılar istiyor zira AB’ye, NATO’ya katılmayı. Zira Rusya’nın şerrinden emin olmak istiyorlar. Zira Rusya’yı tanıdıkları için er ya da geç başlarına ne geleceğini biliyorlardı. Hakikaten dertlerinin paranoya olmadığı bugün şahsen Putin tarafınca doğrulandı.
***
Bazılarına göre, Batı dünyasının bu süreçteki yanılgısı Kiev’in talebini “Sen arkadaşımın aşkısın” diyerek reddetmemiş olması. halbuki tam bilakis “Moskova’yı kızdırmayalım” telaşıyla Ukrayna’nın (ve ayrıyeten Gürcistan, Moldova üzere misal durumdaki öbür kimi ülkelerin) bu yoldaki taleplerine vaktinde evet yanıtı vermemiş olmasıydı Batı dünyasının asıl yanılgısı.
Tahminen de kolu kanadı kırılmış durumda olan Rusya’nın bir gün bir daha fırsat bulup etrafı için tehdit haline gelebileceğine ihtimal vermediler. Rus ulusal kimliğinin karakteristiklerini hesaba katmadılar. İktisadı iflas etmiş, nerdeyse bütün varlığı mafyöz oligarklarca yağmalanmış bir devletin bir daha ayağa kalkmak için aradığı fırsatın petrol ve doğalgaz halinde ortaya çıkabileceğini öngörmek de mümkün değildi aslına bakarsanız.
Lakin Rusya’yı Rusya yapan ulusal mefkureleri ve bunları ortaya çıkaran jeopolitik koşulları uygun bilen -Brzezinski, Kissinger, Scowcroft gibi- realist ekolün mensubu duayen dış siyaset stratejistleri Ukrayna’nın NATO üyesi olmasının Rusları agresifleştireceği sebebi öne sürülerek bu ülkenin iki blok içinde bir tıp tampon bölge olarak kalması için tarafsızlığını müdafaasını tahlil olarak önerdiler.
ABD ve Avrupa bu tavsiyeleri dinledi, 2014’te Kırım’ın işgali karşısında bile bu yaklaşımı terk etmedi. 2014’ten daha sonra da Kissinger üzere realistler Rusya’yı kızdırmayalım siyasetini savunmaya devam ettiler. Buna karşılık Rusya komşusunu bölüp parçalayıp yutma siyasetini hiç terk etmedi. Demek ki daima “Rus beşerinin psikolojisini bilmek lazım” diyerek Ukrayna’nın tarafsız kalması gerektiğini savunan uzmanlar da Rus beşerinin psikolojisini o kadar da bilmiyorlarmış.
Jeopolitik kaynaklı sıkıntıların tahlili en kolay güç kullanarak üretilebiliyor maalesef. “Rus insanı” ise güç kullanarak sorun çözmeyi en epey yeğleyen bir millet. Tarih bilen bunu bilir. ötürüsıyla bugün Ukrayna’nın işgalinde Batının sorumluluğu aranıyorsa bu tarihî realiteyi hesaba katmadan sözümona jeopolitik realitenin gereklerinin hesaplanmaya kalkışılmış bulunmasına bakılmalı.
İngilizlerin siyaset dehası Churchill’in 1939’da -yani İkinci Dünya Savaşı arifesinde- Rusya’yı “Bir muammanın ortasındaki gizeme sarılı bir bilmece” diye tanımladığını aktarıyor Marshall. Savaşın akabinde 1946’da ise bilmecenin tahlilini keşfetmiş Churchill: “Rusların güç kadar güzellerine giden bir şey olmadığına ve zayıflığa, bilhassa de askeri zayıflığa her şeyden daha az hürmet duyduklarına kanaat getirdim.”
***
İşin özü şu: Rusya bir tercihte bulundu. Eski Sovyet cumhuriyetlerine ve Doğu Bloku üyesi ülkelere liderlik ederek yeni bir işbirliği modeli geliştirmeye çalışmak yerine bunlar üstündeki hegemonyasını koruma etmeyi, Çarlık mirası emperyalist siyasetlerini sürdürmeyi tercih etti.
Sovyetler Birliği dağıldıktan daha sonra Rusya’nın önünde iki seçenek olduğunu yazmıştı Brzezinski: Avrupalı olmak, Avrasyalı olmak.
Tıpkı bizim üzere iki asırdır toplumun bir yanının aşkla öbür yanının nefretle baktığı, Bolşevik ihtilalinin 70 yıl orta verdiği Batılılaşma siyasetine geri dönmekti birinci seçenek. İkinci seçenek ise Rus seçkinlerinin batı karşısındaki kompleksleri ve dünya hakimiyeti hayalleri istikametinde Mecnun Petro’nun vasiyetini yerine getirmek için fırsat aramaktı.
Yani ya Avrupa’yla kültürel ve ekonomik tabanda entegrasyona yönelecekti ya da Rus imparatorluğunu diriltmek için fırsat gözetip ne değerine olursa olsun Sovyet ağını ayakta tutmaya çalışacaktı. “Rasyonalitenin temsilcisi” Gorbaçov ülkesini Avrupalı yapma hayali kurmuştu galiba ancak Yeltsin ve Putin toplumun derin hissiyatına karşılık veren bir yola soktular bir daha ülkelerini.
Bu tercih yapıldıktan daha sonra jeopolitik zorunlukların manası da değişiyor elbette. Bugün Rusya için özellikle güneyindeki ve batısındaki komşuları işbirliği yapılacak ülkeler değil, boyunduruk altına alınacak coğrafik ünitelerdir. Ukrayna örneği öbür bir mana taşımıyor. Keza kuzey komşumuzun “sıcak denizlere inme” siyaseti bazılarının sandığı üzere eski bir masal değil, halihazırda Putin idaresinin de sıkı sıkıya sarıldığı ulusal bir maksat.
Demek ki bugünlerde Ukrayna’da yaşananların Türkiye için ne tabir ettiği sorusunun karşılığını tarihimize ve coğrafyamıza bakarak bulmak durumundayız.
“Coğrafya mahkumları” demişken milletlerarası ilgiler uzmanı gazeteci Tim Marshall’ın geçtiğimiz senelerda bütün dünyada satış rekorları kıran bu isimdeki kitabının giriş cümlesi şu biçimdeydi: “Putin dindar bir insan olduğunu dediğine göre herbiçimde geceleri yatmadan evvel dua ederken Yaradana şunu soruyordur: niye Ukrayna’ya biraz dağ serpiştirmedin?” (Tim Marshall, “Coğrafya Mahkumları”, çev. Mert Doğruer, Epsilon, 2018)
Genel olarak coğrafyanın milletlere ne verdiğini, özel olarak ise Ukrayna toprağının Rus jeopolitiği için ne söz ettiğini öğrenmek isteyenler için epey berrak bir kaynak teşkil eden kitabın müellifinin demek istediği şu: Rusya’nın engebesiz yerinin Avrupa’nın düzlüklerine açıldığı bölgede Ukrayna’nın -ve ayrıyeten Moldova’nın- bağımsız bir devlet olarak var olması Rusya’nın zayıf karnıdır ve ötürüsıyla komşularına yönelik saldırganlığı da bu zaafın sonucudur.
Pekala, bu münasebet Rus saldırganlığını yasallaştırır mı? olağan olarak hayır. “Komşumun meskeni düşmanlarımın benim meskenime ulaşabilmesi için elverişli bir noktada yer alıyor” diyerek komşumuzun konutunu yıkmaya hakkımız var mı?
bu biçimde nazaran “Batı dünyası bilmiyor mu Rusya’nın bu hassasiyetini de Ukrayna’nın AB’ye girmesine yahut NATO üyesi bulunmasına yeşil ışık yakıyor” eleştirisi de haklı bir tenkit değil. Ukraynalılar istiyor zira AB’ye, NATO’ya katılmayı. Zira Rusya’nın şerrinden emin olmak istiyorlar. Zira Rusya’yı tanıdıkları için er ya da geç başlarına ne geleceğini biliyorlardı. Hakikaten dertlerinin paranoya olmadığı bugün şahsen Putin tarafınca doğrulandı.
***
Bazılarına göre, Batı dünyasının bu süreçteki yanılgısı Kiev’in talebini “Sen arkadaşımın aşkısın” diyerek reddetmemiş olması. halbuki tam bilakis “Moskova’yı kızdırmayalım” telaşıyla Ukrayna’nın (ve ayrıyeten Gürcistan, Moldova üzere misal durumdaki öbür kimi ülkelerin) bu yoldaki taleplerine vaktinde evet yanıtı vermemiş olmasıydı Batı dünyasının asıl yanılgısı.
Tahminen de kolu kanadı kırılmış durumda olan Rusya’nın bir gün bir daha fırsat bulup etrafı için tehdit haline gelebileceğine ihtimal vermediler. Rus ulusal kimliğinin karakteristiklerini hesaba katmadılar. İktisadı iflas etmiş, nerdeyse bütün varlığı mafyöz oligarklarca yağmalanmış bir devletin bir daha ayağa kalkmak için aradığı fırsatın petrol ve doğalgaz halinde ortaya çıkabileceğini öngörmek de mümkün değildi aslına bakarsanız.
Lakin Rusya’yı Rusya yapan ulusal mefkureleri ve bunları ortaya çıkaran jeopolitik koşulları uygun bilen -Brzezinski, Kissinger, Scowcroft gibi- realist ekolün mensubu duayen dış siyaset stratejistleri Ukrayna’nın NATO üyesi olmasının Rusları agresifleştireceği sebebi öne sürülerek bu ülkenin iki blok içinde bir tıp tampon bölge olarak kalması için tarafsızlığını müdafaasını tahlil olarak önerdiler.
ABD ve Avrupa bu tavsiyeleri dinledi, 2014’te Kırım’ın işgali karşısında bile bu yaklaşımı terk etmedi. 2014’ten daha sonra da Kissinger üzere realistler Rusya’yı kızdırmayalım siyasetini savunmaya devam ettiler. Buna karşılık Rusya komşusunu bölüp parçalayıp yutma siyasetini hiç terk etmedi. Demek ki daima “Rus beşerinin psikolojisini bilmek lazım” diyerek Ukrayna’nın tarafsız kalması gerektiğini savunan uzmanlar da Rus beşerinin psikolojisini o kadar da bilmiyorlarmış.
Jeopolitik kaynaklı sıkıntıların tahlili en kolay güç kullanarak üretilebiliyor maalesef. “Rus insanı” ise güç kullanarak sorun çözmeyi en epey yeğleyen bir millet. Tarih bilen bunu bilir. ötürüsıyla bugün Ukrayna’nın işgalinde Batının sorumluluğu aranıyorsa bu tarihî realiteyi hesaba katmadan sözümona jeopolitik realitenin gereklerinin hesaplanmaya kalkışılmış bulunmasına bakılmalı.
İngilizlerin siyaset dehası Churchill’in 1939’da -yani İkinci Dünya Savaşı arifesinde- Rusya’yı “Bir muammanın ortasındaki gizeme sarılı bir bilmece” diye tanımladığını aktarıyor Marshall. Savaşın akabinde 1946’da ise bilmecenin tahlilini keşfetmiş Churchill: “Rusların güç kadar güzellerine giden bir şey olmadığına ve zayıflığa, bilhassa de askeri zayıflığa her şeyden daha az hürmet duyduklarına kanaat getirdim.”
***
İşin özü şu: Rusya bir tercihte bulundu. Eski Sovyet cumhuriyetlerine ve Doğu Bloku üyesi ülkelere liderlik ederek yeni bir işbirliği modeli geliştirmeye çalışmak yerine bunlar üstündeki hegemonyasını koruma etmeyi, Çarlık mirası emperyalist siyasetlerini sürdürmeyi tercih etti.
Sovyetler Birliği dağıldıktan daha sonra Rusya’nın önünde iki seçenek olduğunu yazmıştı Brzezinski: Avrupalı olmak, Avrasyalı olmak.
Tıpkı bizim üzere iki asırdır toplumun bir yanının aşkla öbür yanının nefretle baktığı, Bolşevik ihtilalinin 70 yıl orta verdiği Batılılaşma siyasetine geri dönmekti birinci seçenek. İkinci seçenek ise Rus seçkinlerinin batı karşısındaki kompleksleri ve dünya hakimiyeti hayalleri istikametinde Mecnun Petro’nun vasiyetini yerine getirmek için fırsat aramaktı.
Yani ya Avrupa’yla kültürel ve ekonomik tabanda entegrasyona yönelecekti ya da Rus imparatorluğunu diriltmek için fırsat gözetip ne değerine olursa olsun Sovyet ağını ayakta tutmaya çalışacaktı. “Rasyonalitenin temsilcisi” Gorbaçov ülkesini Avrupalı yapma hayali kurmuştu galiba ancak Yeltsin ve Putin toplumun derin hissiyatına karşılık veren bir yola soktular bir daha ülkelerini.
Bu tercih yapıldıktan daha sonra jeopolitik zorunlukların manası da değişiyor elbette. Bugün Rusya için özellikle güneyindeki ve batısındaki komşuları işbirliği yapılacak ülkeler değil, boyunduruk altına alınacak coğrafik ünitelerdir. Ukrayna örneği öbür bir mana taşımıyor. Keza kuzey komşumuzun “sıcak denizlere inme” siyaseti bazılarının sandığı üzere eski bir masal değil, halihazırda Putin idaresinin de sıkı sıkıya sarıldığı ulusal bir maksat.
Demek ki bugünlerde Ukrayna’da yaşananların Türkiye için ne tabir ettiği sorusunun karşılığını tarihimize ve coğrafyamıza bakarak bulmak durumundayız.